De Nederlandse overheid is bezig met gedragsbeïnvloeding van burgers in het kader van de overheidstaak, waarbij de overheid geen belangstelling toont voor ongewenst gedrag binnen/door de overheid zelf [1]. Een voorbeeld van ongewenst overheidsgedrag is de digitale controlezucht die de ‘datagedreven’ Nederlandse overheid beheerst.

Die controlezucht heeft tot gevolg dat wordt geprobeerd iedere burger iedere seconde van de dag te kennen, beïnvloeden en liefst beheersen,  bijvoorbeeld door de financiële surveillance van de witwasbestrijdingsregelgeving (Wwft, bancair sleepnet).

Er zijn anderen die zich wel verdiepen in ongewenst overheidsgedrag.

De democratie crasht | Kees Verhoeven

Een voorbeeld is Kees Verhoeven, voormalig lid van de Tweede Kamer, die het boek ‘De democratie crasht‘ [2] publiceerde en mee deed aan diverse interessante podcasts [3].

Verhoeven publiceerde een artikel in het NRC [4], waarin hij beschrijft hoe de Tweede Kamer is verworden tot een motie- en kamervragen machine, die zijn tijd aan de verkeerde zaken verdoet in plaats van aan het maken van goede wetgeving en het controleren van het kabinet. Het jaar 2022 was, zo zegt Verhoeven, grensverleggend op het vlak van debatverruwing en nare omgangsvormen,  niet alleen in het parlement zelf maar ook daarbuiten.

Een van de oorzaken van het afglijden van het democratische proces is de digitalisering:

Maar dat digitale technologie tevens de krachtige aandrijfas is die onze informatie, communicatie en organisatie – en daarmee onze economie, samenleving en democratie – structureel veranderd heeft, ziet menigeen over het hoofd. (…)

Ik zie drie systeemfouten in deze door digitalisering aangedreven politieke systeemverandering. De eerste noem ik controledrift: het datagedreven wantrouwen dat naar voren komt in wetten als de hackwet, de Wet gegevensbescherming samenwerkingsverbanden (WGS), de aangepaste sleepwet of de aangekondigde witwaswet. Deze hebben tot doel om de overheid dieper onder de huid van burgers te laten kruipen, in strijd met onze rechtsstaat.

Verhoeven noemt scoringsdrang als tweede systeemfout, dat is de politieke marketing die politici met digitale hulpmiddelen voortdurend denken te moeten bedrijven. De derde fout is werkdwang, niet alleen bestaande uit het permanent bezig zijn met de actualiteit door middel van smartphones en tablets maar ook uit het maken van te lange werkdagen en te weinig rust en reflectie, met achterblijvende wetgevingskwaliteit als gevolg.

In zijn boek bespreekt Verhoeven ook de technologische illusies van de moderne overheid, in hoofdstukken als ‘Techreuzen en kabouterpolitiek’, ‘Glinsterende databergen’ en ‘De veiligheidsparadox’.

Hij geeft een belangrijk signaal af.

Het gevaarlijke verlangen naar de integrale oplossing | Paul Frissen

Net zo boeiend zijn de opvattingen van Paul Frissen, die aan de mooie podcast ‘Paul Frissen en het gevaarlijke verlangen naar de integrale oplossing” [5] mee deed en het boek ‘De integrale staat‘ [6] schreef.
Frissen vindt dat de overheid lijdt aan controlezucht en te grote verwachtingen, in de introductie bij de podcast [5] beschreven als:

Toch willen burgers dat die overheid vervuld is van nobele, oprechte en eerlijke activiteiten, geen fouten maakt en zowel kleurenblind is als gericht op de zorgen en belangen van eenieder individueel. (…)

Beleidsplannen moeten alle mogelijke factoren, risico’s en oorzaken van problemen onder de loep nemen en in hun samenhang aanpakken en oplossen. Frissen stelt dat die pretentie te hoog gegrepen is. (…)

Frissen is dan ook weinig gelukkig met de neiging maatschappelijke vraagstukken te ‘depolitiseren’ tot technocratische oplossingen. “Populisten begrijpen beter dan traditionele politici dat politiek een symbolisch discours is; geen beleidsmachine.”

Technocratische oplossingen ontkennen bovendien dat het leven ‘tragisch’ kan zijn – onvolmaakt en nooit onfeilbaar. En die neigen er toch een beetje naar engelen te willen fabriceren.

In zijn afscheidsrede [7] spreekt hij ware woorden over digitalisering, waarbij hij meldt dat hij al in zijn dissertatie uit 1989 voorspelde dat digitalisering tot intense bureaucratie zal leiden:

Ik begin met vergissingen over technologie en dan informatie- en communicatietechnologie in het bijzonder. (…)

In mijn dissertatie concludeerde ik nog dat de technologie vooral intense bureaucratisering veroorzaakte. 3 De staat zou versplinteren, sprak ik in mijn oratie vervolgens bloedserieus uit. 4 Dat technologie en bureaucratie samenhangen lijkt mij nog steeds een correcte uitspraak. Het internet daarentegen had andere, revolutionaire gevolgen. Met ironisch enthousiasme prees ik het anarchisme dat eindelijk mogelijk was gemaakt. Nota bene dankzij het militaire apparaat dat een communicatienetwerk zonder centrum had bedacht. De wereld zou horizontaliseren en virtualiseren; netwerken werden de dominante organisatiepatronen; en de betekenis van het territorium zou eroderen. (…)

Maar het blij verkondigde anarchisme heeft al snel de gedaante van ongehoorde machtsconcentraties aangenomen. En netwerken zijn verhulde hiërarchieën. Dat artificiële intelligentie het op korte termijn zal winnen van de mens, is uiterst onwaarschijnlijk. Ook al bevat zelfs uw telefoon exponentieel gegroeide capaciteit en bizarre hoeveelheden functionaliteit, onze geest blijft superieur.

Al was het maar omdat de mens genialiteit aan waanzin kan koppelen (…)

3 P.H.A. Frissen (1989). Bureaucratische cultuur en informatisering. Een studie naar de betekenis van informatisering voor de cultuur van een overheidsorganisatie. Den Haag, Sdu uitgevers.

4 P.H.A. Frissen (1991). De versplinterde staat. Over informatisering, bureaucratie en technocratie voorbij de politiek. Oratie. Alphen aan den Rijn, Samsom H.D. Tjeenk Willink.

Het zijn verstandige woorden.

Psychologie van het totalitarisme | Mattias Desmet

Hoewel ik het boek niet heb gelezen, lijkt het er op dat de kritiek van Mattias Desmet in het boek ‘Psychologie van het totalitarisme‘ [8] veel weg heeft van wat Verhoeven en Frissen betogen. Desmet is door de Universiteit van Gent gecancelled, lees ik bij VRT [9] (al lijkt zijn optreden bij een Amerikaans warhoofd niet verstandig).

De beschrijving van het boek in de boekhandel luidt:

Het recht op privacy kalft af, (zelf)censuur neemt in sneltempo toe, de gezondheid van het individu wordt meer en meer een staatszaak, het aantal intrusieve acties door veiligheidsdiensten stijgt exponentieel – de laatste decennia vergroot de greep van de overheid op het privéleven van het individu hand over hand. Het door Hannah Arendt opgeroepen dystopische toekomstbeeld dat na de val van het nazisme en het stalinisme er een nieuw soort totalitarisme zou oprijzen, geleid door saaie bureaucraten en technocraten, tekent zich merkwaardig realistisch af aan de maatschappelijke horizon. Totalitarisme is geen historische toevalligheid. Het is het logische gevolg van een waanachtig geloof in de almacht van het menselijke verstand; het is het symptoom bij uitstek van de Verlichtingstraditie. Dit boek presenteert een glasheldere psychologische analyse van de historische opkomst van totalitarisme en het ermee verbonden fenomeen van massavorming. Het presenteert daarbij een bijwijlen genadeloze maatschappijkritische analyse van fenomenen als de woke cultuur, de Black Lives Matter-beweging en de angstcultuur die tot een hoogtepunt kwam tijdens de coronacrisis. Mattias Desmet is professor klinische psychologie aan de Universiteit Gent. Hij heeft een psychoanalytische praktijk en is auteur van boeken als The pursuit of objectivity in psychology en Lacan’s logic of subjectivity.

Ik zal het moeten lezen om te zien of Desmet de weg kwijt is, maar zo op het eerste gezicht lijkt me dat onwaarschijnlijk.

Cancellen
Een interessante zijdelingse vraag is natuurlijk of je als wetenschapper of politicus moet gaan optreden in een omgeving die is ‘gecancelled’ (wie gaat daar over?). Een voorbeeld is het optreden van politicus Alkaya bij blckbx, er waren mensen die zeiden dat dat niet zou mogen.
Ik vind het een gevaarlijke ontwikkeling als er bij voorbaat niet meer naar iemand geluisterd wordt als hij of zij iets doet bij een ‘gecancelled’ kanaal (zoals in Nederland blckbx en De Nieuwe Wereld).

Tip voor de ontwerpers van de witwasbestrijdingsregels

Het lijkt me verstandig dat de ontwerpers van de witwasbestrijdingsregels eerst alle boeken van Frissen lezen en daarna pas verder gaan met regels bedenken. Dat geldt onder meer voor het bancair sleepnet waar ik eerder vandaag over schreef.

Noten

[1] De rijksoverheid kent het Behavioural Insights Netwerk Nederland (BIN NL), dat een site heeft, met de volgende introductie:

Het Behavioural Insights Netwerk Nederland (BIN NL) is een samenwerkingsverband van alle ministeries op het gebied van gedragswetenschappen en is bedoeld voor het uitwisselen van kennis en ervaring. In de community delen we gedragsinzichten, zodat we samen de toepassing van gedragskennis binnen de overheid verder kunnen brengen.

Ik schreef over BIN NL in Behavioural Insights Netwerk Nederland besteedt geen aandacht aan financiële regelgeving | nudging, 13 december 2017.
In Toezine zijn artikelen over gedrag en cultuur van de burger artikelen te vinden, bijvoorbeeld:

• De vijf voorwaarden voor een open foutencultuur, 3 maart 2020.
• Kennistafel: cultuur is bepalend voor reactie op overtreding norm, 9 januari 2018
• Bedrijfscultuur als factor voor gedrag, 20 juni 2017.
• Wink Wink: Nudging voor gevorderden, 18 juli 2017.

Een enkele keer gaat het wel over de overheid zelf:

• Rijksinspecties met rechte ruggen: maak ze onafhankelijker, maar niet té, 19 januari 2021.
• Hoe gedragen toezichthouders zich onder druk?, 21 juli 2020.
• Balanceren op de rand van geloofwaardigheid 14 april 2020.

[2] Het boek ‘De democratie crasht‘, dat ook als e-book is uitgegeven, is uitgegeven door Business Contact en onder meer bij boekhandel Donner te verkrijgen.

[3] Verhoeven is te horen in een lang interview (mp3) met de makers van Betrouwbare Bronnen, zeer horenswaard. Verder was hij op NPO Radio 1 te horen en werd hij in de Technoloog door Herbert Blankesteijn en Ben van der Burg geïnterviewd onder de titel ‘Digitalisering als sluipmoordenaar van de rechtsstaat’.

[4] Artikel Help, de democratie crasht, Verhoeven in het NRC 27 januari 2023.

[5] Podcat Paul Frissen en het gevaarlijke verlangen naar de integrale oplossing, Betrouwbare Bronnen 31 januari 2023. Pagina van de uitzending met vindplaatsen.

[6] Boek De integrale staat. Kritiek van de samenhang bij de uitgever, intro:

Het verlangen naar samenhang is even begrijpelijk als gevaarlijk. In politiek en bestuur komt het streven naar samenhang al decennialang tot uiting in integraal beleid. Er zijn integrale aanpakken, integrale plannen, integrale programma’s en integrale akkoorden. De term is onveranderd positief en er gaat een grote vanzelfsprekendheid van uit. Wie kan er nu tegen integraliteit zijn?

In De integrale staat laat bestuurskundige Paul Frissen overtuigend zien dat deze houding niet alleen theoretisch problematisch is, maar ook politiek gevaarlijk. Als de staat samenhang wil opleggen aan de wereld, bepaalt de politieke meerderheid wat die samenhang moet zijn, en daarmee welk verschil er wél en vooral ook welk verschil er niet mag zijn. Frissen bekritiseert ook het hedendaagse streven naar diversiteit en inclusie: deze begrippen zijn met elkaar in tegenspraak. Inclusie wil al het gelijke insluiten, maar sluit het niet-gelijke daarmee juist uit.

Een door de staat opgelegde samenhang is politiek-filosofisch strijdig met de gebrokenheid van de wereld. De wereld is onvoltooid, onbepaald en onvolmaakt. En ze moet dat vooral ook blijven.

[7] Lees de afscheidsrede van Frissen, met onder meer het hoofdstuk ‘Vergissingen over
technologie‘, met onder meer “In mijn dissertatie concludeerde ik nog dat de technologie vooral intense bureaucratisering veroorzaakte” (1989!).

[8] Het boek ‘Psychologie van het totalitarisme‘ is onder meer bij Donner te krijgen.

[9] Het bericht van VRT staat hier. Lees ook het artikel in De Standaard.