In een wetgevingsadvies naar aanleiding van het voornemen tot opneming in de Grondwet van een bepaling inzake het recht op een eerlijk proces, laat de Raad voor de Rechtspraak weten dat zij een voorstander zijn van toetsing van wetten aan de Grondwet, zoals dat ook in andere Europese landen gebeurt. De raad schrijft in de samenvatting op de site van de rechtspraak:

‘Recht op eerlijk proces hoort in Grondwet’
Den Haag , 29-12-2014

Het recht op een eerlijk proces hoort in de Grondwet te staan, omdat dit recht een belangrijke pijler is van de democratische rechtsstaat. Echte meerwaarde krijgt de bepaling pas als het verbod op toetsing van wetten door rechters aan de Grondwet wordt afgeschaft.

Wetgevingsadvies
Dit schrijft de Raad voor de rechtspraak in zijn wetgevingsadvies (pdf, 55 kB) over het wetsvoorstel dat het vastleggen van het recht op een eerlijk proces in de Grondwet regelt. De minister van Binnenlandse Zaken geeft met dit wetsvoorstel gehoor aan de in 2012 door de Eerste Kamer aangenomen motie ‘Lokin-Sassen’. De senaat reageerde hiermee op een advies van de ‘Staatscommissie Grondwet’ uit 2010. Volgens deze commissie moeten het recht op een eerlijk proces en toegang tot de rechter om twee redenen in de Grondwet komen: deze rechten staan er nu niet in en in de internationale verdragen zijn deze grondrechten onvoldoende vastgelegd.

Toetsing
In de Grondwet zijn de grondrechten en organisatiestructuur van de staat vastgelegd. Grondrechten (ook wel fundamentele mensenrechten genoemd, zoals de vrijheid van meningsuiting en godsdienst en het verbod op discriminatie) beschermen burgers tegen machtsmisbruik door de overheid.

Anders dan in veel andere democratieën, kan de Nederlandse rechter wetten niet toetsen aan de Grondwet. De gedachte hierachter is dat het parlement bij het aannemen van nieuwe wetten waarborgt dat grondrechten niet in het geding zijn (“de wetten zijn onschendbaar”). Rechters mogen wetten wel toetsen aan internationale verdragen, waarin veelal dezelfde grondrechten zijn neergelegd als in de Grondwet.

Groot nadeel van wetten alleen aan internationale verdragen mogen toetsen, is dat de Nederlandse rechter een schending van een grondrecht alleen buiten toepassing kan laten in een zaak die aan hem is voorgelegd. Stel bijvoorbeeld dat het parlement een wet zou aannemen die onvoldoende respect toont voor religieuze minderheden. De rechter kan de overheid dan alleen corrigeren door haar te houden aan de verdragen die met andere landen zijn gesloten en waarin dezelfde grondrechten zijn vastgelegd als in de Nederlandse Grondwet. Een garantie dat de betreffende wet dan ook wordt ingetrokken of aangepast is er niet. Als er wél direct aan de Grondwet mag worden getoetst, kan worden voorkomen dat door wetgeving rechten en zeggenschap van burgers sluipenderwijs worden aangetast.

Relikwie
Frits Bakker en Kees Sterk, de twee rechterlijk leden van de Raad voor de rechtspraak, pleitten al eerder dit jaar in een opiniestuk voor opheffing van het toetsingsverbod. Zij stelden toen voor om als geschenk aan de Nederlandse bevolking ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan van het koninkrijk, het toetsingsverbod op te heffen. Volgens Bakker en Sterk gaat het hier om een “relikwie uit 1848 waarvan de betekenis allang is achterhaald”.

Het schrappen van het verbod in de Grondwet op toetsing van wetten hoeft niet lang te duren. De vorige Tweede en Eerste Kamer aanvaardden al een wetsvoorstel hiertoe van het toenmalige Kamerlid Halsema (GroenLinks) in eerste lezing. Voor een wijziging van de Grondwet moet een wetsvoorstel twee keer langs beide Kamers.

Inmiddels hebben diverse media al over dit pleidooi geschreven. Opvallend is dat uit een artikel in Trouw van 29 december jl. blijkt dat de VVD een volledig tegenovergestelde mening is toegedaan.

Meer informatie

• ‘Recht op eerlijk proces hoort in Grondwet’, bericht van de Raad voor de Rechtspraak over hun wetgevingsadvies (29 december 2014)
• Het wetgevingsadvies van de Raad voor de Rechtspraak van 19 december 2014 (pdf)
• Alwin Kuiken ‘Rechters moeten wetten kunnen toetsen aan de grondwet’ naar aanleiding de voorstellen van de Raad in Trouw (29 december 2014)
• VVD wil de rechter juist toetsingsrecht ontnemen, Trouw (29 december 2014)
• ‘Waarborg recht op eerlijk proces’, Trouw (30 december 2014)

NB De artikelen in Trouw zitten achter de betaalmuur.

Aanvulling 30 maart 2017

Op 25 maart 2017 verscheen het artikel Frits Bakker: ‘Laat rechters wetten toetsen aan Grondwet’ op de site van de rechtspraak:

Frits Bakker: ‘Laat rechters wetten toetsen aan Grondwet’
Den Haag, 25 maart 2017

Het is vandaag Grondwetdag. In veel andere landen is dat een nationale feestdag, want in de Grondwet zijn de fundamentele rechten en vrijheden van de inwoners vastgelegd. Dat biedt bescherming tegen de overheid. ‘Daarom is van groot belang dat rechters de bevoegdheid krijgen om wetten aan de Grondwet te toetsen’, zegt voorzitter Frits Bakker van de Raad voor de rechtspraak.

Grondrechten vormen de harde kern van een democratische rechtsstaat, zegt Frits Bakker. ‘Vrijheid van meningsuiting, recht op een privéleven, bescherming tegen aantasting van eigendom, het recht op een eerlijk proces, het recht op gelijke behandeling, daar gaat het over. Die rechten moet de overheid eerbiedigen en beschermen, dankzij onze Grondwet. Maar wat als de overheid dat niet doet? Wat als een wettelijke bepaling onvoldoende rekening houdt met bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting of de rechten van religieuze minderheden? Dan is het essentieel dat er een beroep op de onafhankelijke rechter openstaat, die de wetgever kan corrigeren.’

Toetsingsverbod
In veel andere democratische landen is het heel gewoon dat de rechter wetten aan de Grondwet toetst, maar in ons land geldt een toetsingsverbod. De gedachte daarachter is dat het parlement zelf nieuwe wetten aan de Grondwet toetst voordat zij worden aangenomen. Rechters mogen wetten wel toetsen aan internationale verdragen, waarin veelal dezelfde grondrechten zijn vastgelegd. ‘Maar ook die bevoegdheid staat nu onder druk’, zegt Bakker. ‘De VVD, die bij de verkiezingen de grootste partij is geworden, wil de toetsing aan internationale verdragen uit de wet schrappen. Dat baart ons grote zorgen. Straks heeft de rechter helemaal geen mogelijkheid meer om de naleving van mensenrechten te controleren.’

Geen garantie
Afgezien daarvan is toetsing van wetten aan internationale verdragen niet hetzelfde, zegt Bakker. Die biedt de rechter alleen de mogelijkheid om overheid te houden aan de verdragen die met andere landen zijn gesloten. ‘Een garantie dat de betreffende wet dan ook wordt ingetrokken of aangepast, is er niet. Als er wél direct aan de Grondwet mag worden getoetst, kan je voorkomen dat door wetgeving sluipenderwijs rechten van burgers worden aangetast.’

Kloppend hart
De rechten van burgers zijn na veel strijd vastgelegd in de Grondwet. Het niet mogen toetsen van wetten doet het belang van onze Grondwet ernstig tekort, vindt Bakker. ‘Zogeheten constitutionele toetsing biedt tegenwicht aan de waan van de dag, waaraan de politiek en de markt nu eenmaal onderhevig zijn. Ik zal er daarom op blijven aandringen dat het parlement het verbod opheft. Dan kan de Grondwet het kloppend hart worden van onze democratie, net als in de landen om ons heen.’